Με αφορμή το Νίκο Ζαχαριάδη και την έκδοση των έργων του

Δύο άρθρα στην «Αυγή» και η απάντηση των επιμελητών της έκδοσης των απάντων του Ν.Ζαχαριάδη

Στην εφημερίδα ΑΥΓΗ, στα φύλλα 23/10 και 2/11 του 2014 δημοσιεύτηκαν δύο κείμενα που αναφέρονται (και) στην δουλειά μας αναφορικά με την έκδοση των Απάντων των δημοσιευμένων κειμένων του Ν. Ζαχαριάδη. Το πρώτο είναι του συνταξιούχου δημοσιογράφου Κλέαρχου Τσαουσίδη και το δεύτερο του Πανεπιστημιακού και Γενικού Γραμματέα των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) Βαγγέλη Καραμανωλάκη. Ο κ. Τσαουσίδης ζητάει- προφανώς και από εμάς- «Λίγο σεβασμό στα θύματα του Ζαχαριάδη» (αυτός είναι ο τίτλος του άρθρου του) ενώ ο κ. Καραμαναλώκης τιτλοφορεί το δικό του άρθρο ως εξής: «Νίκος Ζαχαριάδης: Η Επιστροφή». Ασφαλώς τα δύο άρθρα δεν είναι της ίδιας ποιότητας. Θα αδικούσαμε πολύ τον κ. Καραμανωλάκη αν του χρεώναμε έστω και ελάχιστη από την εμπάθεια που έχει στο πρόσωπο του Ν. Ζαχαριάδη ο Κλ. Τσαουσίδης.

Πριν προχωρήσουμε οφείλουμε να ξεκαθαρίσουμε ένα ζήτημα. Δική μας δουλειά δεν είναι να επιστρέψει ο Ζαχαριάδης. Αυτό άλλωστε, δεν γίνεται. Δική μας, επίσης, δουλειά δεν είναι να δείξουμε σεβασμό ή ασέβεια σε οποιοδήποτε ιστορικό πρόσωπο το οποίο ο οποιοσδήποτε χαρακτηρίζει θύμα του Ν. Ζαχαριάδη. Δική μας δουλειά είναι να δείξουμε σεβασμό σε όλα τα ιστορικά στοιχεία, που είναι δυνατόν να εντοπίσουμε, και να τα παρουσιάσουμε όπως ακριβώς είναι. Χωρίς αποσιωπήσεις και χωρίς αλλοιώσεις.

Το κόψε- ράψε δεν είναι ιστορία

Ο κ. Τσαουσίδης, όπως δείχνει το κείμενό του, έχει καταλήξει σε ιστορικά συμπεράσματα και δεν αμφιβάλει για το ιστορικό παρελθόν. Αυτό, δεν είναι κάτι το παράξενο. Συνήθως απαντιέται σε περιπτώσεις ανθρώπων που είτε έχουν μεγάλη ιστορική γνώση είτε έχουν απόλυτη ιστορική άγνοια. Στο άρθρο του κ. Τσαουσίδη ιστορική γνώση δεν διαφαίνεται. Κι επειδή, ατάκτως ειρημένα, γράφει πολλά, τον πληροφορούμε ότι η έκδοση των έργων του Ζαχαριάδη δεν έχει φτάσει ακόμη σε όλες τις ιστορικές περιόδους και σε όλα τα πρόσωπα στα οποία αναφέρεται. Καλό επομένως θα ήταν να έχει υπομονή. Και κυρίως να μην εκτίθεται.

Για την περίπτωση του Άρη Βελουχιώτη εμείς γράφουμε στον πρώτο τόμο των έργων του Ν. Ζαχαριάδη που φέρει τον γενικό τίτλο «Ιστορικά διλήμματα- Ιστορικές απαντήσεις». Ο κ. Τσαουσίδης δεν φαίνεται να έχει διαβάσει τί γράφουμε. Αλλά δεν φαίνεται και να γνωρίζει το θέμα με τις πηγές που το συνθέτουν. Το χειρότερο όμως είναι ότι κάνει διαστρεβλώσεις αυτών που γνωρίζει. Γράφει συγκεκριμένα: «Θυμίζω απλώς τη βαθυστόχαστη ανάλυση του Ζαχαριάδη, λίγες μέρες αφότου είχε γυρίσει στην Ελλάδα, στις 12 Ιουνίου 1945, όπως την κατέγραψε ο ‘‘Ριζοσπάστης’’ για τον αρχικαπετάνιο Άρη: ‘‘Ο σ. Ζαχαριάδης μας ανακοίνωσε ότι η Κ.Ε. του ΚΚΕ, αφού συζήτησε πάνω σε εκθέσεις που ήλθαν από διάφορες κομματικές οργανώσεις, αποφάσισε να καταγγείλει ανοιχτά την ύποπτη και τυχοδιωκτική δράση του Άρη Βελουχιώτη ή Θανάση Κλάρα ή Μιζέρια’’. Χωρίς σχόλια».

Ολόκληρο το κείμενο της δήλωσης του Ν. Ζαχαριάδη που δημοσίευσε ο Ριζοσπάστης στις 12 Ιουνίου του 1945 (υπάρχει στον πρώτο τόμο των έργων του) είναι το εξής: «Ο σ. Ζαχαριάδης μας ανεκοίνωσε ότι η Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ, αφού συζήτησε πάνω σε εκθέσεις που ήρθαν από διάφορες κομματικές οργανώσεις, αποφάσισε να καταγγείλει ανοικτά την ύποπτη και τυχοδιωκτική δράση του Άρη Βελουχιώτη (Θανάση Κλάρα ή Μιζέρια). Ο Βελουχιώτης, και ύστερα από τη σύναψη της συμφωνίας της Βάρκιζας, συνέχισε τη δράση του. Η δράση αυτή, που μονάχα την αντίδραση μπορούσε να εξυπηρετήσει, γιατί της έδινε όπλα για να χτυπά το ΚΚΕ, να παραβιάζει τη συμφωνία της Βάρκιζας και να δικαιολογεί τα εγκλήματά της, δεν επιτρέπει πια καμμιά καθυστέρηση για την ανοικτή καταγγελία του Άρη Βελουχιώτη. Όπως είνε γνωστό, ο Βελουχιώτης (Θανάσης Κλάρας) στον καιρό της δικτατορίας του Μεταξά είχε πιαστεί και είχε κάνει δήλωση μετάνοιας και αποκήρυξης του ΚΚΕ».

Το δικό μας σχόλιο είναι τούτο: Πόσο θράσος χρειάζεται ώστε να δίνεις μαθήματα στους άλλους την στιγμή που δεν έχεις το θάρρος μια δήλωση- ιστορικό στοιχείο να την παραθέσεις όπως έχει και καταφεύγεις στο πετσόκομμά της;

Το πάθος που δικαιώνει τους χαφιέδες

Έχει κι άλλα περίεργα ο κ. Τσαουσίδης. Θα σταθούμε μόνο σ’ ένα που ως θέμα περιέχεται στα έργα του Ν. Ζαχαριάδη που έχουν εκδοθεί κι εμείς το έχουμε παρουσιάσει και σχολιάσει εξαντλητικά. Γράφει ο κ. Τσαουσίδης: «Και ήρθε η ανάταση του ελληνικού λαού στην κατοχή, χάρη στον Άρη Βελουχιώτη (τον… Μιζέρια) και τα στελέχη που πίστεψαν στην ενότητα του λαϊκού κινήματος. Η συμμορία που πήρε στα χέρια της το ΚΚΕ τους βαφτίζει κι αυτούς χαφιέδες: ο πράκτορας Σιάντος, οι χαφιέδες της Προσωρινής Επιτροπής, οι εχθροί του λαού… Όλοι σχεδόν οι καπετάνιοι. Έτσι οδηγήθηκε στην αυτοκτονία ο κόκκινος συνταγματάρχης Ευριπίδης Μπακιρτζής, ο ελευθερωτής της Θεσσαλονίκης».

Σχόλιο πρώτο: «Μιζέριας» ήταν το ψευδώνυμο που ο ίδιος ο Άρης Βελουχιώτης είχε επιλέξει για τον εαυτό του- στο πλαίσιο της κομματικής δουλειάς- την δεκαετία του ’30. Αλλά ο κ. Τσαουσίδης, μάλλον, θέλει να το αποδώσει σε κακία του Ζαχαριάδη προς τον πρωτοκαπετάνιο του ΕΛΑΣ. Γι’ αυτό και το ειρωνεύεται με την χρήση των αποσιωπητικών που προηγούνται. Τόσα ξέρει…

Σχόλιο δεύτερο: Ο κ. Τσαουσίδης μιλάει για συμμορία που πήρε στα χέρια της το ΚΚΕ και τους έβγαλε όλους χαφιέδες. Δεν είναι έτσι (το περί χαφιέδων) αλλά αυτά θα τα πούμε όταν έρθει η κατάλληλη στιγμή. Ανάμεσα στους «χαφιέδες» που κατά τη γνώμη του δεν ήταν χαφιέδες, ο κ. Τσαουσίδης βάζει και κάποια «Προσωρινή Επιτροπή». Προφανώς αναφέρεται στην Προσωρινή Διοίκηση του ΚΚΕ. Δηλαδή στην καθοδηγούμενη από την Ασφάλεια ηγεσία του ΚΚΕ που έστησε ο Μανιαδάκης τον Γενάρη του 1940. Αυτή η καθοδήγηση δεν ήταν χαφιέδικη κ. Τσαουσίδη; Μην εκτίθεστε τόσο…!!!

Σχόλιο τρίτο: Δική μας δουλειά είναι να κάνουμε όσο το δυνατόν πιο εμπεριστατωμένη ιστορική επιμέλεια και τεκμηρίωση στην έκδοση των έργων του Ν. Ζαχαριάδη έτσι ώστε ιστορικές μυθογραφίες τύπου Τσαουσίδη- στις οποίες το αντιζαχαριαδικό ή αντιΚΚΕ πάθος είναι κυρίαρχο- να εκλείψουν. Αυτή την ευθύνη την αναλαμβάνουμε χωρίς κανένα σεβασμό σε θύματα του Ζαχαριάδη ή του ΚΚΕ τύπου Τυρίμου. Συγνώμη από ασφαλίτες δεν θα ζητήσουμε. Ούτε για λογαριασμό μας- ούτε για λογαριασμό του Νίκου Ζαχαριάδη.

Ο ιστορικός αποστρέφεται τις γενικολογίες

Με τον Βαγγέλη Καραμανωλάκη ασφαλώς θα συμφωνήσουμε ότι «η ανάγκη να ξαναδιαβάσουμε την ιστορική διαδρομή και τα πεπραγμένα προσώπων που σημάδεψαν την ιστορία της Αριστεράς αλλά και ευρύτερα της χώρας, όπως ο Ζαχαριάδης, είναι αναγκαία σε μια τέτοια ιστορική συγκυρία». Η δική μας προσέγγιση πάει πολύ βαθύτερα αλλά δεν είναι του παρόντος. Απλά σημειώνουμε πως ο Ζαχαριάδης δεν ήταν γενικά αριστερός. Ήταν Κομμουνιστής κι ως κομμουνιστής εξ’ ορισμού αριστερός. Κομμουνιστής απροσδιόριστος παραταξιακά ή δεξιός δεν νοείται. Αντίθετα έχουμε δει πολλούς αριστερούς στην ταμπέλα και δεξιούς στην πράξη.

Ο Βαγγέλης Καραμανωλάκης φαίνεται, μάλλον, να θεωρεί σωστή την προσέγγιση Τσαουσίδη περί θυμάτων του Ζαχαριάδη. Δεν την σχολιάζει αλλά εμμέσως την ενισχύει.

Δεν αναφερόμαστε στην περιπτωσιολογία αλλά την μέθοδο προσέγγισης Τσαουσίδη που καμιά σχέση δεν έχει με την ιστορία ως επιστήμη. Αυτό ήταν μη αναμενόμενο από έναν πανεπιστημιακό σαν τον Β. Καραμανωλάκη- που έχει και γνώση ενός μέρους του αρχείου του ΚΚΕ.

Εξίσου μη αναμενόμενες ήταν και ορισμένες αναφορές που κάνει ο Β. Καραμανωλάκης υπό τον τύπο ερωτημάτων. Χάριν συντομίας θα αναφέρουμε μία από αυτές.

Γράφει ο Β. Καραμανωλάκης: «Η αναφορά στην προσωπική του τραγωδία (σ.σ. του Νίκου Ζαχαριάδη) μπορεί να αποσείσει τις ευθύνες του για μερικές από τις πιο σκοτεινές σελίδες της ιστορίας του ελληνικού κομμουνιστικού κινήματος;». Ποιος έθεσε τέτοιο ζήτημα; Κι εντέλει ποιες είναι αυτές οι σκοτεινές σελίδες της ιστορίας του κομμουνιστικού κινήματος στις οποίες αναφέρεται ο Β. Καραμανωλάκης; Εμείς γνωρίζουμε πως ο ιστορικός δεν μπορεί να μιλάει γενικά και αόριστα σαν πολιτικός που υπόσχεται για να μην δεσμεύεται και για να μπορεί μετά να τα γυρίσει. Ο ιστορικός μιλάει συγκεκριμένα. Τι ακριβώς έπεσε στην αντίληψή του Β. Καραμανωλάκη, στους δύο τόμους των έργων του Ν. Ζαχαριάδη που έχουν εκδοθεί ώστε να του δίνουν το δικαίωμα να κάνει τέτοιες υπομνήσεις;

Τι σημαίνει «κατανοώ» στην ιστορία;

Ο Β. Καραμανωλάκης καταλήγει με ένα δόγμα, που πολλοί το θεωρούν ως δόγμα του ιστορικού.«Κατανοώ δεν σημαίνει δικαιολογώ ή δικαιώνω», γράφει. Το δικό μας δόγμα είναι μάλλον διαφορετικό. Κατά τη δική μας άποψη η κατανόηση του ιστορικού γεγονότος μπορεί εκ των πραγμάτων να οδηγεί και στην δικαιολόγηση και στη δικαίωση του ιστορικού προσώπου ή φορέα. Κατανοώ, για μας, σημαίνει αντιλαμβάνομαι σε βάθος και στο μέγιστο βαθμό ολοκληρωμένα το θέμα με το οποίο καταπιάνομαι. Εξαντλώ την αναζήτηση πηγών κι έχω επιστημονική- δηλαδή αντικειμενική- μέθοδο στη σύνθεσή τους. Κατανοώ σημαίνει αδιαφορώ αν μέσα από μια τέτοια δουλειά δικαιολογούνται ή δικαιώνονται οι πράξεις των ιστορικών προσώπων κι φορέων. Το συμπέρασμα προκύπτει αντικειμενικά.

Αν πάμε στο «κατανοώ δεν σημαίνει δικαιολογώ ή δικαιώνω» τότε, μάλλον, σκοπός μας δεν είναι να κατανοήσουμε το ιστορικό γεγονός αλλά να κατανοήσουμε κάποια σκοπιμότητα που προϋπάρχει της προσέγγισής του. Αν η ιστορική έρευνα οδηγεί αντικειμενικά σε συμπεράσματά που δικαιολογούν ή δικαιώνουν πράξεις του ιστορικού προσώπου ή φορέα τί πρέπει να κάνει ο ιστορικός που εξ’ ορισμού λέει ότι «κατανοώ δεν σημαίνει δικαιολογώ ή δικαιώνω»; Να αποκρύψει ή να διαστρεβλώσει τα ιστορικά στοιχεία; Αλλά τότε δεν κάνουμε ιστορία. Ασκούμαστε απλώς στην σκοπιμότητα που συνήθως είναι πολιτική σκοπιμότητα. Δεν είναι ιστορία. Είναι χρήση της ιστορίας κατά το δοκούν.-

Γιώργος Πετρόπουλος Νίκος Χατζηδημητράκος

Σημείωση Γ.Π. & Ν.Χ.: Το κείμενο αυτό στάλθηκε σε όλες τις εφημερίδες και φυσικά στην ΑΥΓΗ που φιλοξένησε τα άρθρα των Κλ. Τσαουσίδη και Βαγγ. Καραμανωλάκη. Από μέρους των έντυπων ΜΜΕ και της ΑΥΓΗΣ δεν έτυχε δημοσίευσης ούτε περιληπτικά. Έτσι καταφεύγουμε στη δημοσίευση του μέσω της χρήσης των ιστοσελίδων του διαδικτύου.

Μαρτυρία του Δημόκριτου Παυλάκη για τη συνάντησή του με το Νίκο Ζαχαριάδη στο Νταχάου

Το Νταχάου ήταν γεμάτο παράγκες και εγώ ήμουν στο 28 μπλοκ, πρώτο δωμάτιο.

Εκεί γνώρισα τον Νίκο Ζαχαριάη, τον αρχηγό του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδος, που είχε μεταφερθεί στο Νταχάου από τις φυλακές Αβέρωφ. Έμαθε ότι ήρθαν πενήντα Έλληνες και ήρθε να μας γνωρίσει. Αυτός ο άνθρωπος μας φάνηκε τελικά πολύ χρήσιμος. Ειδικά όταν μας έφεραν να φάμε το απαίσιο φαγητό. Όσα χρόνια έκανα στο Νταχάου, το φαγητό ηταν ίδιο και απαράλλακτο. Καρότο πηχτό μέσα σε καζάνια και μαύρο απαίσιο ψωμί. Ο Ζαχαριάδης μας πληροφόρησε ότι το φαγητό δεν επρόκειτο να αλλάξει και ότι ο Ερυθρός Σταυρός δεν έφτανε ποτέ στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Ο Ζαχαριάδης ερχόταν κάθε εβδομάδα και μας διάβαζε τη γερμανική εφημερίδα, απ' όπου μας πληροφορούσε για την εξέλιξη του πολέμου.

Παρμένο από το: Ελπιδοφόρος Ιντζέμπελης, ΝΤΑΧΑΟΥ, Προφορικές & Επιστολικές Μαρτυρίες, σελ. 85, Εκδόσεις Μένανδρος, 2014

Μαρτυρία του Ανδρέα Παρνασσά για τη στάση του Νίκου Ζαχαριάδη στο Νταχάου

Στο Νταχάου γνώρισα και το Νίκο Ζαχαριάδη.  Ο Νίκος μάς συμπαραστάθηκε όσο μπορούσε. Έμενε σε ιδιαίτερο κατάλυμα, σε αυτά είχαν και τον Λέον Μπλουμ, σοσιαλιστή, όπως και το γραμματέα του Κομμουνιστικού Κόμματος της Γερμανίας, ο οποίος -δυστυχώς- πέθανε.

Ο Νίκος Ζαχαριάδης επικοινώνησε μαζί μας όταν ήταν κοντά οι αμερικάνικες δυνάμεις, οι οποίες ελευθέρωσαν το στρατόπεδο. Μας είπε ότι το Μόναχο είχαν σε μια πολυκατοικία κλεισμένους, υπό την αιγίδα του Ερυθρού Σταυρού, αιχμάλωτους πολεμιστές του ΕΛΑΣ. Τους είχαν συλλάβει στην Ελλάδα και τους μετέφεραν στο Μόναχο. Αυτούς μας είπε ο Ζαχαριάδης να συναντήσουμε. Πράγματι τους συναντήσαμε. Μας έδωσαν φαΐ και ρούχα. Από εκεί πήραμε γραμμή από το Ζαχαριάδη και προσπαθήσαμε να ενωθούμε με τις ρωσικές δυνάμεις. Όμως οι Ρώσοι βρίσκονταν στο Βερολίνο. Η απόσταση ήταν μεγάλη, αλλά καταφέραμε πεζοπορώντας να φτάσουμε.

ORANGE RADIO. Συνέντευξη στον Ελπιδοφόρο Ιντζέμπελη, 28/4/2009

Παρμένο από το: Ελπιδοφόρος Ιντζέμπελης, ΝΤΑΧΑΟΥ, Προφορικές & Επιστολικές Μαρτυρίες, σελ. 109-110, Εκδόσεις Μένανδρος, 2014

Τηλεγράφημα για την απελευθέρωση του ΝΙΚΟΥ ΖΑΧΑΡΙΑΔΗ (1945)

«ΑΓΙΟΣ ΦΡΑΓΚΙΣΚΟΣ, 1 του Μάη, (Ιδ. επείγον τηλεγράφημα. Ωρα 1.45′ π.μ.).

Στο διαβόητο χιτλερικό στρατόπεδο συγκέντρωσης του Νταχάου, κοντά στο Μόναχο, που το κατέλαβαν χθες τα αμερικανικά στρατεύματα, οι σύμμαχοί μας Αμερικανοί απελευθέρωσαν μεταξύ των 32.000 κρατουμένων και τον αγαπημένο μας αρχηγό σ. Νίκο Ζαχαριάδη.
Εζήτησα από τις αμερικανικές αρχές λεπτομέρειες για τις συνθήκες της απελευθέρωσης του σ. Ζαχαριάδη, τις οποίες και θα σας μεταδώσω αμέσως μόλις τις λάβω.»

ΚΩΣΤΑΣ ΚΑΡΑΓΙΩΡΓΗΣ

Μαρτυρία Παναγιώτη Καραπιπέρη για τη στάση του Νίκου Ζαχαριάδη στο Νταχάου

– Είστε ο…
– Καραπιπέρης Παναγιώτης.
– Είστε Καλαμαριώτης;
– Όχι, από την Κάτω Τούμπα.
– Μπορείτε να μας πείτε την ιστορία σας;
– Συνελήφθην από τους Γερμανούς τον Δεκέμβριο του ’42. Έμεινα έγκλειστος στα υπόγεια της Γκεστάπο, απομονωτήριο, μέχρι τις 9/1/1943 που μπήκα στο Νταχάου. Απελευθερώθηκα με την είσοδο των Αμερικανών, τον Μάιο του 1945.
– Λίγες μαρτυρίες από το Νταχάου;
– Αρκετές;
– Πώς μεταφερθήκατε στο Νταχάου;
– Σιδηροδρομικώς.
– Στοιβαγμένος σε βαγόνια;
– Όχι.   Έμενα σε ένα βαγόνι με οχτώ άντρες και μια καραβάνα. Μόλις ξεκίνησε το τρένο και μέχρι να φτάσω εξαναγκάστηκα να γλείφω την καραβάνα για να δροσιστώ.
– Ποια είναι η πρώτη σας επαφή με το Νταχάου;
– Η πρώτη επαφή έγινε στις 9/1/1943.
– Πώς ήταν το Νταχάου σαν φυλακή;
– Πώς να είναι; Πώς να νιώθει ένας άνθρωπος ο οποίος ήταν μαθημένος να ζει ελεύθερος και ξαφνικά βρίσκεται σε ένα κάτεργο που ήτανε ανθρωποκτόνο;
– Το στρατόπεδο ήταν έξω από την πόλη;
– Είναι έξω από το χωριό Νταχάου.
– Είχες γύρω συρματοπλέγματα;
– Δεν είχε μόνο συρματοπλέγματα. Είχε και τοίχους πανύψηλους. Το συρματόπλεγμα είχε τριφασικό ρεύμα.
– Είπατε ότι σας κατεβάσανε από το αυτοκίνητο, και μετά;…
– Κοίταξε, με κατέβασαν από το αυτοκίνητο. Το κάτεργο είχε δίπλα ένα εκπαιδευτήριο Ες-Ες σύνταγμα, που εκπαίδευε Ες-Ες στρατιώτες που προορίζονταν για τα κάτεργα. Και καταλαβαίνεις τι τραβήξαμε εμείς, έχοντας δίπλα ακριβώς σε εμάς αυτούς που ήτανε στραβογιάννηδες που λέμε… Για αυτούς ήτανε διαταγή πως δεν επιτρέπεται οίκτος, γιατί αυτό δηλώνει αδυναμία. Θα σου πω συγκεκριμένα τι έγινε. Μόλις κατέβηκα μπροστά στην πύλη ήτανε ένα σπιτάκι δεξιά. Με παρέλαβαν εμένα ολομόναχο, όπως ολομόναχο με είχανε μεταφέρει. Ήτανε τρεις ή τέσσερις με πολιτικά ρούχα Ες-Ες και μου πήρανε δαχτυλικά αποτυπώματα. Φωτογραφίες, ανφάς και προφίλ. Μετά την απελευθέρωση διάβασα στα βιβλία τους ότι με τον τρόπο που εισήχθη εγώ δεν ήταν τρόπος εισαγωγής ομήρου στο Νταχάου. Γιατί δεν ανήκα στη δικαιοδοσία των Ες-Ες. Ήμουν στη δικαιοδοσία της Γκεστάπο. Δηλαδή ανά πάσα στιγμή η Γκεστάπο είχε δικαίωμα να με πάρει δίχως να ζητήσει άδεια από το στρατόπεδο και να με εκτελέσουν. Λοιπόν έπειτα με πήγαν στο λουτρό. Όταν γδυνόμουν, κάποιος Γερμανός με ερώτησε όταν άκουσε το όνομά μου αν γνώριζα έναν κομμουνιστή αρχηγό. Εγώ δεν ήξερα γερμανικά. Όταν όμως άκουσα το όνομα «Ζαχαριάδης Νίκος» κούνησα καταφατικά το κεφάλι. Όταν λοιπόν βγήκα από το λουτρό βλέπω τον Νίκο Ζαχαριάδη. Με ρώτησε:
– Είσαι Έλληνας;
– Ναι του είπα. Βαδίζοντας με ρώτησε.
– Αρρώστιες πέρασες;
– Ναι, ελονοσία.
– Δεν θα πεις ελονοσία. Αν ακούσουν «ελονοσία», που στη γερμανική γλώσσα λέγεται «μαλάρια» τότε… Τις βλέπεις εκείνες τις παράγκες που είναι με συρματόπλεγμα, περιτυλιγμένες. Έχουν κλειστά παράθυρα, δηλαδή παντζούρια. Θα σε ρίξουν μέσα εκεί δίχως άλλη εξέταση. Αν θα πας εκεί, δεν θα φύγεις ποτέ, θα γίνεις πειραματόζωο. Γι’ αυτό μην πεις ελονοσία.
– Να πω κρυολόγημα;
– Ναι ,κρυολόγημα.
– Αλήθεια, τι δουλειά έκανες πριν;
– Δούλευα σε συνεργείο αυτοκινήτων.
– Ωραία, θα πεις αούτο σλόσε…
– Όντως δήλωσα αυτό. Το θυμάμαι καλά....
[…]
– Η πρώτη σου επαφή στο στρατόπεδο του Νταχάου ήταν με το Νίκο Ζαχαριάδη;
– Ναι, με το Νίκο Ζαχαριάδη. Από τότε μου μπήκα σο ΝΤαχάου, τον Γενάρη μέχρι το Νοέμβρη του 1943 που άρχισαν να μπαίνουν κι άλλοι Έλληνες στο στρατόπεδο, ήμουν μόνος με το Ζαχαριάδη. Αυτό πάει να πει ότι είχαμε στενότατη επαφή. Πρέπει να σημειώσεις ότι τώρα ανήκω στη Διεθνή Επιτροπή του Νταχάου, της οποίας είμαι μέλος.

Παρμένο από το: Ελπιδοφόρος Ιντζέμπελης, ΝΤΑΧΑΟΥ, Προφορικές & Επιστολικές Μαρτυρίες, σελ. 105-107, Εκδόσεις Μένανδρος, 2014

Νίκος Ζαχαριάδης – Αυτοβιογραφικό σημείωμα προς την ΚΕ του ΚΚΕ (15/08/1946)

Γεννήθηκα στις 27.4.1903 στην Αδριανούπολη. Ο πατέρας μου Παναγιώτης είταν από μικροαστική οικογένεια, τέλειωσε στην Πόλη τη Μεγ. του Γένους Σχολή, δούλεψε μερικά χρόνια καπνεργάτης, ειδικεύθηκε εξπέρ (πραγματογνώμων) στα καπνά και γίνηκε υπάλληλος στην Εταιρία Regie (Γαλλικό μονοπώλιο καπνών στην Τουρκία), όπου και δούλεψε σχεδόν όλη του τη ζωή ωσότου διαλύθηκε η Εταιρία αυτή το 1926 είτε 1927. Η καταγωγή του είταν απ’ τη Ρούμελη. Πέθανε στην κατοχή. Αντιδραστικός δε στάθηκε ποτέ, και ποτέ δε μούπε ούτε μια λέξη για το δρόμο που τράβηξα. Απτήν Πόλη ακόμα 1921-22 διάβαζε ευχάριστα τον τύπο μας, κυρίως του άρεσε η «Κομέπ». Μα ποτέ δε μπόρεσε να ξεφύγει απτήν υπαλληλική μικροα­στική ψυχολογία, απτό φόβο μη χάσει τη θέση του, μην πάθει τίποτε. Στην Ελλά­δα ήρθε το 1927 ή 1928 και δούλεψε ώσπου πέθανε σαν αποθηκάριος σε εταιρίες καπνού, και στα τελευταία του χρόνια στη Δράμα, στην αποθήκη του γαμπρού μου καπνέμπορα Μιχάλη Δρόσου. Ο πατέρας μου περιουσία δεν απόχτησε ποτέ, και όλη του τη ζωή την πέρασε σε μεταθέσεις, σαν υπάλληλος της Ρεζί, απ’ τη μιαν άκρη της Τουρκίας στην άλλη. Εμένα προσωπικά ο πατέρας μου μου στάθηκε ξένος από μικρό παιδί γιατί με χτυπούσε πολύ, εμένα εξαιρετικά, γιατί, όπως έλεγε, τούκανα αταξίες και τον έκθετα στον κόσμο. Στο σπίτι ποτέ δεν είχαμε πολυτέλεια, και ποτέ όσο έμενα στο σπίτι δε γνώρισα πείνα, αν και από μικρό παιδί θυμάμαι γκρίνια στο σπίτι γύρω απ’ τα οικονομικά. Ο πατέρας δεν έπινε ποτέ, ούτε και έπαιζε. Στα 1899, όντας, σαν υπάλληλος της Ρεζί, στα Άδανα της Κιλικίας (Μικρασία), γνώρισε και πήρε τη μάννα μου Ερατώ Πρωτόπαπα. Η μητέρα είνε και αυτή από μικροαστική οικογένεια. Η μητέρα της (γιαγιά μου) είταν απ’ τη Χίο. Ο πατέρας της (παππούς) είχε φύγει απ’ την πατρίδα του, το Καστρί της Κυνουρίας, νέος με τον αδελφό του Δημήτρη ζητώντας τύχη. Ο Δημήτρης τράβηξε για την Αλάσκα. Ο παππούς μου έφτιασε μπακάλικο, και μετά έκανε και ξενοδοχείο στα Άδανα. Τη μητέρα μου την προίκισε με μετρητά που οι γονιοί μου τ’ απόσυραν απ’ τον παππού μου λίγα λίγα όταν τα χρειαζόντουσαν. Στα 1900 γεννήθηκαν στα Άδανα οι δυο αδελφές μου Ιφιγένεια και Αλεξάνδρα (Φώφη και Σάσα), δίδυμες. Απ’ τα Άδανα μετατέθηκε στην Αδριανούπολη, όπου το 1903 γεννήθηκα εγώ. Το 1915, ξανά στα Άδανα, γεννήθηκε ο αδελφός μου Δημήτριος (Μίμης). Στα 1905 ο πατέρας μου μετατέθηκε στα Σκόπια της Μακεδονίας, πάντα σαν εξπέρ της Ρεζί. Στα Σκόπια πρωτοπήγα στο σχολείο της Ελληνικής κοινότητας. Στα 1908 πήγαμε τα παιδιά με τη μητέρα μας στα Άδανα για να δει τους γονιούς της. Εκεί έζησα την τουρκική συνταγματική μεταπολίτευση και τη σφαγή των Αρμενίων. Ξαναγυρίσαμε στα Σκόπια, όπου μείναμε ως τους Βαλκανικούς πολέμους. Απ’ τα χρόνια που μείναμε στα Σκόπια έμειναν μέσα μου πολύ ζωηρές και έντονες οι παιδικές εντυπώσεις και αναμνήσεις απτόν ένοπλο και εξοντωτικό αγώνα που έκαναν τα χρόνια εκείνα οι μακεδόνες, Έλληνες, Βούλγαροι, Σέρβοι και Αλβανοί ενάντια στους Τούρκους και συναμεταξύ τους. Στα 1912 ήμουνα στη Θεσσαλονίκη όταν μπήκαν οι Έλληνες. Επειδή η Σερβία και η Ελλάδα δεν αναγνώριζαν τη Ρεζί, τον πατέρα μου τον μετέθεσαν στη Νικομήδεια στα 1913. Εκεί τελείωσα το δημοτικό εφτατάξιο σχολείο, και στα 1916-17 για 1 χρόνο πήγα στο γυμνάσιο στην Αδριανούπολη, όπου στο μεταξύ είχε μετατεθεί και βρισκότανε μόνος του ο πατέρας μας. Η μητέρα μου με τα άλλα τα παιδιά μείναν στη Νικομήδεια. Στην Αδριανούπολη στο γυμνάσιο μια παρέα από μαθητές (ανάμεσά τους και ο Τάσος ο Χαϊνόγλου [Χαΐνογλου]) πρωτομιλήσαμε για οικονομική δικαιοσύνη και σοσιαλισμό. Στα 1917 έβγαλα την 1η Γυμνασίου, και εδώ τελειώνει η σχολική μου εκπαίδευση. Γύρισα στη Νικομήδεια, όπου και έπιασα δουλειά και γω στη Ρεζί.

Τέλη 1918 με αρχές 1919 στη Νικομήδεια ένας κύπριος διερμηνέας στον αγγλικό στρατό, ο Ευριπίδης Αναστασιάδης, μου πρωτομίλησε συστηματικά για το σοσιαλισμό, τη ρούσικη επανάσταση, το Λένιν και τους μπολσεβίκους. Τότε είμουνα και αρχηγός της ομάδας προσκόπων. Παραιτήθηκα από αρχηγός γιατί δε συμφωνούσα με το θρησκευτικό προσανατολισμό του προσκοπισμού. Στα 1919 έφυγα κρυφά απτό σπίτι για να πάω εθελοντής στον Ελληνικό Στρατό. Με πήρε χαμπάρι η μητέρα μου και με επέμβασή της στο στρατολογικό γραφείο ματαίωσε τη στρατολογία μου. Έτσι έμεινα στην Πόλη, όπου έπιασα δουλειά σαν υπάλληλος στον εξάδερφό μου καρβουνέμπορα Ανέστη Σεφεριάδη. Η δουλειά είταν επίβλεψη στις φορτώσεις και εκφορτώσεις στο λιμάνι, με συμμετοχή στη φυσική δουλειά. Εκεί γνώρισα τις πρώτες πείνες, γιατί η επιχείρηση ουσιαστικά χρεωκόπησε και ένα χρό­νο σχεδόν δεν πληρώθηκα.

Τότε έπιασα δουλειά στο λιμάνι σαν φορτοεκφορτωτής, και μετά σε ρυμουλκά και σε καράβια με ταξίδια στη Μαύρη Θάλασσα. Στα 1919 πρωτοπήγα στην Πανεργατική της Πόλης, οργάνωση αναρχοσυνδικαλιστική με προσανατολισμό προς τους I.W.W. (βιομήχανοι εργάτες του κόσμου). Μέλος της οργανικό δεν έγινα ποτέ. Εκεί γνώρισα τους Μάξιμο, Σκλάβο, Νικολαΐδη (Γέρο, Παππού), Σγουρή, Βάσο, Μιχαηλίδη, Σακαρέλλο, Τζινιέρη, Κριτικό και άλλους.

Στην Πανεργατική υπήρχε κομμουνιστικός πυρήνας που συνδεότανε με την Κ.Δ. Εκεί άρχισα και την πραχτική επαναστατική μου δουλειά. Στα 1921 οργανώσαμε τη Νεολαία Εργατών και υπαλλήλων με πυρήνα νέων κομμουνιστών, που είμουνα ο γραμματέας του. Στα 1922 και 1923 πήγα μπαρκαρισμένος σε καράβι δυο φορές στη Σοβ. Ένωση και γίνηκα μέλος της Ομοσπονδίας Κομμουν. Νεολαιών της Σοβ. Ένωσης απτό 1921 με βάση τη Νεολαία της Πόλης. Στα 1921 έγινα και μέλος της Ναυτεργ. Ένωσης της Πόλης. Στα 1922 μέλος του Συνδικάτου Εργατών Με­ταφοράς της Σοβ. Ένωσης και της Διεθνούς Λέσχης Ναυτεργατών στη Θεο­δόσια.

Όταν έφυγα στα 1923 για τη Σοβ. Ένωση, είχα και σύνδεση και βεβαίωση να μείνω αυτού για σπουδές. Ο υπεύθυνος όμως της Κ.Δ. στην Οντέσσα δεν είταν πια εκεί, και έτσι η σύνδεση δεν έγινε. Επειδή όμως ύστερα απτήν ανακάλυψη λα­θραίου φορτίου στο καράβι που δούλεβα δε μπορούσε να γυρίσει στην Πόλη, το συνδικάτο Ναυτεργατών της Θεοδόσιας με έστειλε με δικά του πια έξοδα για σπουδές στη Μόσχα στην Κ.Ε. Ναυτεργατών και στη Γ.Σ. Εργ. της ΕΣΣΔ. Ξέχασα να πω ότι στα 1923 αναγκάστηκα βιαστικά και κρυφά να μπαρκάρω γιατί, με εντολή της οργάν. Νεολαίας, μαζί με τον Οδυσ. Τσικότα μπήκαμε στο σπίτι ενός Ρώσου εμιγκρέ, πράχτορα των άγγλων στην Πόλη, που έκανε τον κομμουνιστή και ερ­χότανε στα γραφεία της Νεολαίας, και του πήραμε μια σειρά από χαρτιά, ψεύτικες σφραγίδες που τον ξεσκέπαζαν. Στα 1923 έγινα και μέλος του Κ.Κ. Τουρκίας. Στη Μόσχα έφτασα στα μέσα του 1923, και με συστατικά απτά ρούσικα συνδικάτα πήγα στο Κομμουνιστικό Πανεπιστήμιο των εργαζομένων της Ανατολής (Κουτβ) μα­ζί με το Νικολαΐδη (Παππού), ναυτεργάτη θερμαστή που κι αυτός είχε φτάσει στη Σεβαστούπολη απ’ την Πόλη (ο Νικολαΐδης ποτέ δεν είταν κομμουνιστής και πάντα έμεινε αναρχοσυνδικαλιστής· έγινε μέλος του Π.Γ. του Κ.Κ.Ε. και κατάντησε στα 1928-29 χαφιές μαζί με το Χατζαναστάση). Στο Κουτβ έμεινα ως τον Απρίλη του 1924, οπότε, σε συνδυασμό με τα γεγονότα στην Ελλάδα, πήρα την πρωτοβουλία και μια ομάδα απτούς Μενεγάκη-Κριτικό-Σκλάβο-Νικολαΐδη κάναμε αίτηση στην Κ.Δ. και αυτή μας έστειλε στην Ελλάδα, όπου και φτάσαμε τέλη του Μάη είτε αρχές του Ιούνη του 1924. Μαζί μας, χώρια όμως από μας, κατέβηκαν τότε και οι Μήτσος Σακαρέλλος και Στέλιος Αρβανιτάκης.

Μπήκα αμέσως σαν απλό μέλος στην Κ.Ν. της Αθήνας, και λίγο αργότερα στην καθοδήγησή της. Πρωτοπιάστηκα με προκηρύξεις σχετικές με τη Διεθνή Ημέρα Νέων, μαζί με ένα συνεργείο της Κ.Ν.Α. Μας άφισε ο ανακριτής. Το Σεπτέμβρη του 1924 η Κ.Ε. της ΟΚΝΕ μας έστειλε στη Θεσ/νίκη, που είχε δημιουργηθεί διάσταση ανά­μεσα στο εκεί μέλος της Κ.Ε. Ζακ Βεντούρα και την καθοδήγηση της Κ.Ν. Θεσ/νίκης γύρω απ’ το γιορτασμό της Δ.Η.Ν. Με πήραν στην καθοδήγηση της Κ.Ν., και μετά στην 3μελή γραμματεία της. Έπιασα και δουλειά σαν ειδικός γραμματέας της Κ.Ο.Ε.

Στις αρχές του 1926 με πιάσαν μαζί με άλλους συντρόφους για το Εθνικό και με κλείσαν στο Γεντί Κουλέ, απ’ όπου και έφυγα ύστερα από τρεις μήνες και συνέ­χισα τη δουλειά μου στη Κ.Ν.Θ. Στο ίδιο διάστημα με κοοπτάτσια η Κ.Ε. της ΟΚΝΕ με έκανε μέλος της και με κάλεσε στην Αθήνα, όπου βρέθηκα όταν κηρύχτηκε η δι­κτατορία του Πάγκαλου. Πήρα μέρος στην Κ.Ε. του Κ.Κ.Ε. που συνήλθε όταν κηρύχτηκε η διχτατορία αυτή. Μετά γύρισα στη Θεσ/νίκη, στη δουλειά της Κ.Ν. και στην καθοδήγηση της Κ.Ο., που είχε πάθει χτυπήματα. Το Μάρτη ή Φλεβάρη του 1926, με προδοσία του αρχείου Μπέσυλα, μ’ έπιασε στο δρόμο ο χαφιές Παππάς. Του έφυγα όμως ρίχνοντάς τον σ’ ένα λάκκο αρχαιοτήτων και έμεινα στη δουλειά μου στην Κ.Ο. και την Κ.Ν. Το διάστημα αυτό ξεσκεπάστηκε στην Κ.Ο. Θεσ/νίκης ο χαφιές Στέλιος Αρβανιτάκης. Την περίοδο αυτή που γινόντουσαν οι προεδρικές εκλογές, ένα μέρος απτήν καθοδήγηση της Κ.Ο. (τότε είταν 3μελής: Δ. Μαραγκός, Ζακ Βεντούρα και εγώ), για ν’ αποσπάσει και ατομικά ρουσφέτια, είχε ’ρθεί σε συνεννόηση με τον απεσταλμένο για τις εκλογές απ’ τον Πάγκαλο στη Θεσ/νίκη ταγματάρχη Παναγόπουλο για να διευκολύνει τη δουλειά του Πάγκαλου, που δεν ήθελε την αποχή (που απειλούσαν να κηρύξουν και όλα τ’ αστικά κόμματα) για να εμφανίσει την καλπιά που ετοίμαζε πιο νόμιμη. Σχετικά με τις εκλογές εγώ είχα κατεβεί στην Αθήνα στην Κ.Ε., που τότε την αποτελούσαν οι Λεφτ. Σταυρίδης και Λέαν. Κριτικός.

Εγώ ήμουνα υπέρ της αποχής. Η Κ.Ε. κατάληξε σε τούτο δω: να πάρει μέρος το Κ.Κ.Ε. στην προεδρική εκλογή με υποψήφιο το γέρο Βαλιανάτο, που τότε είταν εξορία σε ένα νησί. Επειδή όμως είταν δύσκολο να γίνουν οι δημοσιεύσεις (κυρίως να συγκεντρωθούν τα στοιχεία του Βαλανιάτου για να κατατεθεί η υποψηφιότητά του στον Άρειο Πάγο), αποφασίστηκε ότι για το αν και πώς θα πάρουμε μέρος τελικά στην εκλογή θα μας ειδοποιούσε η Κ.Ε. με το Λεωνίδα Χατζησταύρου της Κ.Ο.Ε., που θα κατέβαινε στην Αθήνα για να πάρει μέρος στο πανελλαδικό συνέδριο της Γεν. Συνομ. των Εργατών. Με αυτή τη γραμμή ξαναγύρισα στη Θεσ/νίκη. Αυτά γινόντουσαν 10-15 πριν τις εκλογές. Μέχρι την Παρασκευή πριν απ’ την Κυριακή της εκλογής, δεν πήραμε καμιά ειδοποίηση απτήν Αθήνα. Στο μεταξύ ο Μαραγκός συνέχιζε τις επαφές του με τον Παναγόπουλο υπέρ της συμμετοχής μας στην εκλογή. Ο Βεντούρας ταλαντευότανε. Τις ενέργειες του Μαραγκού τις μάθαινα κυρίως απ’ το Βεντούρα. Τότε έκανα το εξής: επειδή ο Μαραγκός εξέθετε την ΚΟΘ και το Κ.Κ.Ε. με τις ενέργειές του, του πρότεινα να ζητήσει άδεια για συγκέντρωση της ΚΟΘ στο Λευκό Πύργο. Ο Μαραγκός πήρε την άδεια απτόν Παναγόπουλο. Και η συγκέντρωση ορίστηκε για την Παρασκευή 2 μέρες πριν απτήν εκλογή.

Ύστερα από επιμονή μου κύριος ομιλητής μπήκα εγώ. Απ’ τους εβραίους ο Βεντούρας. Ο Μαραγκός επέμενε να μιλήσει και ο αδελφός του Γεώργος, που ο Παναγόπουλος κείνες τις μέρες τον είχε αποφυλακίσει. Εγώ δε συμφώνησα. Ο Γ. Μαραγκός όμως εμφανίστηκε στον τόπο της συγκέντρωσης για να μιλήσει. Αναγκάστηκα να τον διώξω. Μίλησα μόνον εγώ, ξεσκεπάζοντας με όση συνέπεια μπορούσα όλο το έργο της διχτατορίας και κηρύχνοντας αποχή. Τα σχέδια του Παναγόπουλου χάλασαν. Κανένας δεν περίμενε τέτοια ομιλία. Ο Βεντούρας τρομοκρατήθηκε, έστριψε και δε μίλησε. Οι εργάτες χειροκρότησαν την αντιδιχτατορική γραμμή. Έτσι τέλειωσε η συγκέντρωση. Στην εκλογή κάναμε αποχή. Αυτό επιβλήθηκε απ’ τα πράγματα, γιατί ούτε το κόμμα μπόρεσε να βάλει την υποψηφιότητα του Βαλιανάτου, μα ούτε και τα αστικά κόμματα, που είχαν κοινό υποψήφιό τους το Δεμερτζή, πήραν μέρος στις εκλογές. Κήρυξαν και αυτοί αποχή. (Ξέχασα πιο πάνω να πω τούτο δω: ο Λεφτ. Σταυρίδης είχε υποστηρίξει ότι, αν δεν καταφέρναμε να βάλουμε δικό μας υποψήφιο, θα έπρεπε να υποστηρίξουμε το Δεμερτζή. Εγώ είχα αντιταχτεί στο σημείο αυτό απόλυτα, και δεν είχε καταλήξει η Κ.Ε. σε ξεκαθαρισμένη θέση πάνω στο ζήτημα αυτό. Τα γράφω όλα τα πιο πάνω γιατί, λίγο ύστερα από την εκλογή, με απόφαση της Κ.Ε. του Κ.Κ.Ε. κατέβηκα στον Πειραιά και ανέλαβα τη γραμματεία της ΚΟΠ, ενώ στη Θεσ/νίκη στάλθηκε ο Μοναστηριώτης. Αυτός και τότε και αργότερα, όταν προσχώρησε στο λικβινταρισμό, προσπάθησε τις συνεννοήσεις του Μαραγκού-Παναγόπουλου να τις φορτώσει σε μένα, και μέσα στο άναμμα της πάλης ενάντια στο λικβινταρισμό κυρίως σε μένα, ενώ και μόνη η γραμμή που βάλθηκε στη συγκέντρωση ξεκαθαρίζει το ζήτημα. Ο λικβινταρισμός μίλησε για συνεννόηση Κούτβη-Παγκάλου και χτύπησε κυρίως το ότι ο Παναγόπουλος έδωσε την άδεια για τη συγκέντρωση, χωρίς να θέλει να δει την πολιτική ουσία στο ζήτημα.

Απ’ το Μάη πάνω κάτω του 1926 δούλεψα γραμματέας στην ΚΟΠ, στην Κ.Ε. της ΟΚΝΕ, και διηύθυνα το Κεντρικό Αμί (αντιμιλιταριστική δουλειά). Στο μεταξύ (τέλη του 1925 θαρρώ) είχε γίνει το συνέδριο της ΟΚΝΕ στην Αθήνα. Πήρα μέρος σαν αντι­πρόσωπος της Θεσ/νίκης και είμουνα και εισηγητής. Βγήκα στην Κ.Ε. της ΟΚΝΕ.

Στην ΚΟΠ έμεινα μέχρι το Δ/βρη του 1926, οπότε αντικαταστάθηκα απ’ το Χεϊ­νόγλου [Χαΐνογλου], γιατί στο μεταξύ είχα πιαστεί για την υπόθεση του αρχείου Γεωργοπαπαδάτου. Με την ανατροπή του Παγκάλου πήρα ενεργό μέρος στα γεγονότα της 9 του Σ/βρη. Δικό μου ήταν το σύνθημα και η αρθρογραφία του «Ρ» απ’ την πρώτη μέρα, που ξαναβγήκε ύστερα απ’ την ανατροπή του Πάγκαλου, για την αριστερή και την πραγματική Δημοκρατία. Το σύνθημα αυτό το καταδίκασε κατοπινά η Κ.Ε. του Κ.Κ.Ε. στη σύσκεψη του Σ/βρη του 1926 και πιο αργά. Τέλη του 1926 πιάστηκα στο μέρος όπου γίνηκαν τα γεγονότα με τους αρχείους, στην πλατεία Αγ. Θεοδώρων, κοντά στα γραφεία του «Ρ». Απ’ το χωροφύλακα που μ’ έπιασε έφυγα στραμπουλίζοντάς του το χέρι. Μετά δυο μέρες με κυνήγησε μια ομάδα αρχείων, και με τη βοήθεια χωροφυλάκων μ’ έπιασαν σαν αυτουργό στο φόνο του Γεωργοπαπαδάτου. Με πήγαν στην Παληά Στρατώνα, απ’ όπου βγήκα ύστερα από 10-12 μέρες. Η υπόθεση έχει έτσι. Οι αρχείοι στο αστυνομικό τμήμα Θησείου είπαν ότι είμαι ο Ζαχαριάδης. Εγώ όμως είχα κανονικώτατα χαρτιά στο όνομα Ζάδης. Την άλλη μέρα που με πιάσαν, ο Διοικητής του τμήματος με παρέπεμψε στο αυτόφωρο για παράνομη οπλοφορία γιατί μου βρήκαν πιστόλι. Δικάστηκα 15 μέρες. Αμέσως μετά με πήγαν στον ανακριτή για την υπόθεση Γεωργοπαπαδάτου. Είταν όμως παραμονές πρωτοχρονιάς και ο ανακριτής έλειπε. Τότε οι χωροφύλακες με πήγαν στην Παληά Στρατώνα, μια και είχα καταδίκη για 15 μέρες. Εκεί με κατάγραψαν με το όνομα Ζάδης και με βάλαν στα κατάδικα. Είχες τότε δικαίωμα να πληρώσεις και να εξαγοράσεις το μισό της ποινής. Λεφτά δεν είχα και ειδοποίη­σα την οργάνωση, που πλήρωσε μόνο στη 12η μέρα.

Στο μεταξύ ο ανακριτής είχε ζητήσει το Ζαχαριάδη απτά υπόδικα, μα τέτοιος στα χαρτιά της Χωροφυλακής δεν υπήρχε. Ώσπου να ξεκαθαριστεί το ζήτημα, πρόλαβα με την εξαγορά και βγήκα. Έμενα παράνομος.

Στο μεταξύ στην Κ.Ε. της ΟΚΝΕ είχα ’ρθεί σε διάσταση με τον Κολοζώφ. Ο Κολοζώφ είταν ένα εγωιστικό και φιλόδοξο αντικομματικό στοιχείο. Με φοβότανε ότι θα τον υποσκελίσω στην ΟΚΝΕ, και η αλήθεια είνε ότι στο Συνέδριο της ΟΚΝΕ το 1925 μπορούσα και έπρεπε να τον διώξω απτήν ΟΚΝΕ, δεν το έκανα όμως από μικροαστική ευαισθησία. Όταν είμουνε στην ΚΟΠ, πριν ακόμα πέσει ο Πάγκαλος, η Κ.Ε. του Κόμματος μου ανάθεσε να οργανώσω την απόδραση του Π. Πουλόπουλου και του Γ. Κολοζώφ. Έστειλα την Ντόμνα Παπάζογλου –γυναίκα τότε του Κολοζώφ– στη Φολέγανδρο με το σχέδιο απόδρασης, και τη μέρα που ορίστηκε πήγα ο ίδιος με βάρκα να τους πάρω. Αυτοί όμως, για λόγους «πολιτικούς», είχαν αρνηθεί να φύγουν και δεν κατέβηκαν στο μέρος όπου τους περίμενα. Αυτό το περιστατικό μεγάλωσε ακόμα πιο πολύ την περιφρόνησή μου προς τον Κολοζώφ. Όταν γύρισε απτήν εξορία, του τάπα όλα ανοιχτά στην Κ.Ε. της ΟΚΝΕ. Είμουνα όμως απασχολημένος κυρίως στην ΚΟΠ, και αυτός άρχισε στην Κ.Ε. της ΟΚΝΕ διαβολές ενάντιά μου ότι παραμελώ την ΟΚΝΕ, αν και ήξαιρε ότι η Κ.Ε. του Κ.Κ.Ε. με είχε βάλει στην ΚΟΠ γραμματέα και είχα όλο το βάρος της δουλειάς. Στην εποχή του Πάγκαλου, στα 1926, είχαμε μείνει στην Κ.Ε. της ΟΚΝΕ κυρίως οι Αγησ. Βλάχος, Γεωργ. Κωνσταντινίδης (Ευσταθίου είτε Ασημίδης) και εγώ. Στο μεταξύ είχαμε στείλει τον Κωνσταντινίδη στη Βιέννη σε μια συν/ψη της Βαλκ. Ομοσπονδ. Κομμ. Νεολαίας. Όταν γύρισε ο Κωνσταντινίδης, άρχισε μαζί του ο Κολοζώφ την υπόσκαψή μου. Παράσυραν και τους Ξυπόλυτο, Μουτζούρη και Ντούβα. Εγώ έβλεπα μόνο την κομματική μου δουλειά και ούτε έχανα λεφτό με τις εντρίγκες του Κολοζώφ. Στο μεταξύ πέρασα στην παρανομία, και έτσι έφτασα στη συν/ψη της ΟΚΝΕ το Φλεβάρη του 1927. Σ’ αυτήν πήρε μέρος και ο αντιπρόσωπος της Κ.Δ.Ν. Γκάρικτς (αυτός που κατοπινά τουφεκίστηκε στην ΕΣΣΔ σαν τροτσκιστής). Όταν είδα εγώ ότι ο Γκάρικτς, χωρίς να μελετήσει τα γεγονότα, αγκάλιασε τον Κολοζώφ, ζήτησα, σε συμφωνία με την τότε καθοδήγηση του Κόμματος (Χαϊντάς-Ευτυχιάδης κτλ.), να περάσω οριστικά στο Κόμμα, και αυτό αποφάσισε και η συν/ψη της ΟΚΝΕ. Τα γράφω όλα αυτά για να κρατηθεί η ιστορική συνέχεια. Απτό 1924 που πρωτογνώρισα τον Κολοζώφ κατάλαβα τι αριβιστικό στοιχείο είνε, και στα 1927, όταν έφευγα απ’ την ΟΚΝΕ, είξερα πού θα καταντήσει ο Κολοζώφ και η παρέα του. Το λάθος μου είνε ότι θεληματικά τους άφισα λεύτερο το έδαφος και δεν τους πολέμησα πολιτικά-ιδεολογικά ακόμα και στη συν/ψη της ΟΚΝΕ το Φλεβάρη του 1927, δεν τους ξεσκέπασα όταν είδα και τη στάση του Γκάρικτς, που δεν έβλεπε πέρα απ’ τη μύτη του.

Στα μέσα του 1927 η Κ.Ε. του Κ.Κ.Ε. με έστειλε γραμματέα της Θεσσαλίας στο Βόλο. Μετά τρεις μήνες ένα βράδυ, από κατάδοση ενός προβοκάτορα, με πιάσαν, τους ξέφυγα όμως, χάρη στα ψεύτικα χαρτιά, όταν με στείλαν με συνοδεία να τους δείξω το σπίτι που καθόμουνα. Στο Βόλο έμεινα και παραπέρα, ως τις αρχές του 1928, οπότε με ξαναπιάσανε μ’ όλον τον πυρήνα μου στη συνεδρίασή του από προδοσία ενός μέλους του πυρήνα χαφιέ, χωρίς να διευκρινίσουν πάλι ποιος είμαι. Έμεινα τρεις σχεδόν μήνες φυλακή στο Βόλο. Μετά το τρίμηνο ετοιμαζόμουνα για εξορία. Λίγες μέρες πριν συμπληρωθεί το 3μηνο, κάποιος καταδότης ειδοποίησε τον αρχιχαφιέ της Λάρισας Τέγο. Αυτός ήρθε, με ανεγνώρισε, και τότε με στείλαν στην Αθήνα για την υπόθεση του Γεωργοπαπαδάτου. Με κλείσαν στην Παληά Στρατώνα. Με στείλαν στη Λειβαδιά, με ξαναφέραν στην Παληά. Η δίκη στο κακουργοδικείο αναβλήθηκε 6 φορές. Στο Βόλο είχα πριονίσει ένα σίδερο και άνοιξα μια τρύπα στον τοίχο μα δεν τα κατάφερα κυρίως γιατί τα πρόσωπα απ’ τους κοινούς κατάδικους που αναγκαστικά παίρναν χαμπάρι για τη δουλειά τη στραπάτσερναν. Για τους ίδιους λόγους απότυχα και στη Λειβαδιά, όπου άνοιξα τρύπα στον τοίχο, μα με κατάδωσε ένας κοινός κατάδικος. Ύστερα όμως απ’ την 5η αναβολή στο κακουργοδικείο του Πειραιά, ανεβαίνοντας με τον ηλεχτρικό, πήδηξα απ’ το τραίνο και έφυγα. Τότε με απόφαση της Κ.Ε. του Κ.Κ.Ε., και παρά τις αντιρρήσεις μου (μου βάλαν ζήτημα πειθαρχίας), στάλθηκα στα μέσα του 1929 στην ΕΣΣΔ για σπουδές. Στο διάστημα αυτό μέχρι την αναχώρησή μου για την ΕΣΣΔ, πήρα ενεργό μέρος απτό 1925 και μέσα απτή φυλακή στην πάλη ενάντια στο λικβινταρισμό. Σε μια συζήτηση πριν απ’ το 4ο συνέδριο του κόμματος, και απ’ αφορμή την αρθρογραφία μου απτή φυλακή για την κατάσταση και το απεργιακό κύμα που το 1ο 6μηνο του 1929 φούντωνε γοργό, ο Πασχάλης (Αναστασιάδης) με χτύπησε απτήν «Κομέπ» για δεξιές εκδηλώσεις. Τον Πασχάλη στα 1926 τον είχα ξεσκεπάσει και χτυπήσει στην Κ.Ν. Θεσ/νίκης σαν στοιχείο μικροαστικό, εγωιστικό και τυχοδιωκτικό. Για ν’ αναδειχτεί και επιπλεύσει, αυτός χτυπούσε τότε δίχως αρχές τους καλούς κι εξελίξιμους νεολαίους της Κ.Ν. Θεσ/νίκης. Την απάντησή μου στον Πασχάλη δεν τη δημοσίεψαν.

Στη Σοβ. Ένωση έμεινα ως τον Οχτώβρη του 1931. Στο διάστημα αυτό, τέλη του 1929, γνωρίστηκα και συνδέθηκα με τη γυναίκα μου Μάνια Νοβάκαμα [Νοβάκοβα] του Κ.Κ. Τσεχοσλοβακίας. Το 1934 αποχτήσαμε γυιο, τον Κύρο. Πέρασα στο ρούσικο κόμμα και παρακολούθησα πολιτικά και οικονομικά μαθήματα. Τον Οχτώ­βρη του 1931 ξαναγύρισα στην Ελλάδα. Με κοοπτάτσια γίνηκα μέλος του Π.Γ. της Κ.Ε. μαζί με τους Γιάνν. Ιωαννίδη, Νεφελούδη, Σκλάβαινα και Γιάνν. Μιχαηλίδη. Από τότε πήρα μέρος, μέχρι τη μέρα που πιάστηκα, στις 17 Σ/βρη του 1936, στην καθοδήγηση του κόμματος, και η προσωπική μου ευθύνη σ’ όλο αυτό το διάστημα για την όλη την πορεία και δουλειά του Κ. είνε σοβαρή και μεγάλη. Στο διάστημα αυτό σε φυλακή και σε στρατόπεδο συγκέντρωσης στη Γερμανία έκανα 8½ χρόνια. Βασική έγνοια μου σε όλο αυτό το διάστημα είταν να μη γίνω αφορμή για οποιαδήποτε πολιτική είτε οργανωτική ζημιά στο κόμμα, και παράλληλα να υπερα­σπιστώ τη γραμμή του κόμματος και να το βοηθήσω στη δουλειά του, κάτω από οποιεσδήποτε συνθήκες και αν βρισκόμουνα. Φυσικά ούτε σκέφτηκα ποτέ να παίξω από μέσα καθοδηγητικό ρόλο και αντιτάχτηκα σε σχετικές σκέψεις που πρόβαλλαν άλλοι. Ξεκινούσα πάντα από την αρχή ότι οτιδήποτε κάνει ένας από μέσα, και μάλιστα στις συνθήκες τις δικές μου, έτσι είτε αλλοιώς θα τώξερε είτε θα το μάθαινε η ασφάλεια. Ανάλογα με τη θέση αυτή κανόνιζα τη δουλειά μου, με βασική πάντα φροντίδα να μη γίνω αφορμή για οργανοτεχνικό χτύπημα ενάντια στο κόμμα. Νομίζω ότι βασικά το κατάφερα καλά.

Στο διάστημα της φυλάκισής μου κύρια απασχόλησή μου είταν:
α) Μελέτη των προβλημάτων του Κ. και του τόπου.
β) Φροντίδα για την ομαλή ατομική-ομαδική και κομματική-πολιτική ζωή μέσα στη φυλακή και στο στρατόπεδο.
γ) Απασχόληση με ειδικά κομματικά ζητήματα, όπως λ.χ. η υπόθεση Μάθεση.
δ) Με τον ελληνοϊταλικό πόλεμο, ξέροντας την κατάσταση στο κόμμα, πήρα την πρωτοβουλία για το 1ο και το 2ο γράμμα, και η όλη «συνεργασία» μου με την Π.Δ. απόβλεπε στο να χρησιμοποιήσω, μέσα στις δύσκολες εκείνες στιγμές, και την ελάχιστη δυνατότητα για σωστή πολιτική κομματική δουλειά, χωρίς να πολυλογαριάζω τους τύπους, έτοιμος να χρησιμοποιήσω και την παραμικρή δυνατότητα που είταν υποχρεωμένος να δώσει ο εχθρός για να κάνει όπως πίστευε τη δουλειά του.

Στις 20 του Μάη 1941 η Γεν. Ασφάλεια (Παξινός, Χαραλαμπίδης και Σία) πραγ­ματοποίησε απόφαση που ασφαλώς από πριν είχε πάρει ο Μανιαδάκης με τους άγγλους και με παρέδωσε στην Γκεσταπό, που την ίδια μέρα μ’ έστειλε στη φυλακή της Γκεσταπό, Βιέννη. Εκεί με ανάκριναν. Αρνήθηκα να δώσω οποιοδήποτε οργανωτικοτεχνικό στοιχείο για το Κ.Κ.Ε. και κατάληξα στη δήλωσή μου ενάντια στο χιτλερισμό, την κατοχή στην Ελλάδα κλπ. που είνε δημοσιευμένη στο «Ρ».

Απ’ τη Βιέννη μ’ έστειλε η Γκεσταπό στο Νταχάου. Εκεί η πολιτική απασχόλησή μου είταν:
α) Να οργανώσω τους γερμανούς κομμουνιστές κομματικά, πράγμα που τελικά έδωσε πολύ λίγα αποτελέσματα γιατί υπήρχαν πολλές φαγωμάρες και σύγχυση ανά­μεσά τους.
β) Η πάλη για την καθαρότητα της γραμμής και πάλης μας: 1) στο ζήτημα της πραχτικής δουλειάς (σαμποτάζ, βλάψη με όλες τις δυνατότητες στους χιτλερικούς), 2) στο θεωρητικό-πολιτικό τομέα σωστή τοποθέτηση και των αγγλοαμερικανών στον πόλεμο. (Αναφέρω ειδικά τα σημεία αυτά γιατί και στα δύο ήρθα σε σύγκρουση με τους συντρόφους που καθοδηγούσαν τους αυστριακούς κομμουνιστές, που είταν και οι καλλίτεροι, οι πιο πολλοί και οι πιο καλά οργανωμένοι στο Νταχάου. Οι αυστριακοί σύντροφοι αρνιόνταν την πραχτική δουλειά με σαμποτάζ και ενεργητική αντίπραξη στο χιτλερισμό, και δεύτερο είχαν βαθειές σοσιαλδημοκρατικές αυταπάτες σχετικά με τους αγγλοαμερικανούς και το ρόλο τους.)
γ) Η δουλειά με τους έλληνες συντρόφους, που απόβλεπε στη φυσική και πολιτική επιβίωση και σε πραχτική σαμποταριστική δουλειά, όσο χωρούσε.

Η σκέψη και η προσπάθεια να φύγω και να ξαναγυρίσω στην κομματική δουλειά δεν μ’ άφισε ποτέ. Και απτήν Κέρκυρα είχε μπει το ζήτημα απτό Π.Γ. Και όταν έφευγε ο Μιχαηλίδης πήρε σχετικές οδηγίες, μα δεν έκανε τίποτε. Και στην ασφάλεια προσπάθησα, και με αστυφύλακες άγνωστούς μου. Ο Σκαφίδης [Σκαφίδας] με προμήθευσε ύστερα από αίτησή μου με πριονάκι που τούφερε ο αδελφός του. Μα τα πριονάκια αποδείχτηκαν ακατάλληλα. Κάτι αστυφύλακες που με συνέδεσαν με τη Π.Δ. μου πρότειναν να φύγω. Σ’ αυτούς όμως δεν είχα εμπιστοσύνη, όπως δεν είχα εμπιστοσύνη και στο φύλακα και μετά υπαρχιφύλακα Περικλειώτη, που μου πρότεινε στην Κέρκυρα ένα φανταστικό και αρκετά ύποπτο σχέ­διο για απόδραση. Προσπάθειες έκανα και απτό Νταχάου. Μα οι γερμανοί σύντροφοι, παρά τις υπο­σχέσεις τους, δε δώσαν καμιά βοήθεια, κυρίως γιάφκα για όξω. Όταν στα μέσα του 1944 μπήκε μπρος ένα πραγματοποιήσιμο σχέδιο με τους δικούς μας πια του Μόναχου, είταν πια αργά.

Όταν με πήγαν στο Νταχάου, στα βιογραφικά μου στοιχεία που έδωσα είπα τα πράγματα όπως είχαν.

Στο Νταχάου, εφόσον η διοίκησή του δεν είχε μια συγκεκριμένη υπόδειξη από πάνω για εξόντωση, και εφόσον εσύ από μέσα δεν πιανόσουνα σε δουλειά πολιτική-οργανωτική είτε κλεψιά κλπ., μπορούσε να σταθείς στα πόδια αν έλυνες το ζήτημα της τροφής, της φυσικής ύπαρξης (λ.χ. εύκολη δουλειά, πρόσθετη τροφή κλπ.). Σ’ αυτό το σημείο με βοήθησαν σοβαρά τόσο οι γερμανοί και αυστριακοί κομμουνιστές, όσο και οι έλληνες σύντροφοι, που ήρθαν πιο αργά.

Όταν στις 29 του Απρίλη ήρθαν οι αμερικάνοι στο Νταχάου, εγώ έφυγα και πή­γα στο Μόναχο, στους εκεί δικούς μας αιχμάλωτους πολέμου (εαμίτες και ελασίτες). Μετά 2 μέρες ήρθαν οι αμερικάνοι και με πήραν και με κράτησαν, ως τη μέρα που μ’ έστειλαν αεροπορικώς στο Παρίσι, σ’ ένα είδος περιορισμού. Στο Παρίσι παρουσιάστηκα στην Ελλην. Πρεσβεία, αυτή ενήργησε στην αγγλική Πρεσβεία, και έτσι έφτασα στις 29.5.45 στην Αθήνα με το όνομά μου σαν αξιωματικός του ελληνικού στρατού. Αυτό έγινε για να ευκολυνθεί το ταξίδι.

Εδώ ξαναμπήκα στη δουλειά του Κόμματος. Το Κ.Κ.Ε., περνώντας τη μεγάλη δοκιμασία της διχτατορίας, του πολέμου, της κατοχής και του μεταδεκεμβριανού καθεστώτος, δημιουργήθηκε στο πρώτο κόμμα του Λαού και της χώρας. Τραβά θαρ­ραλέα το σωστό δρόμο. Πιστεύω όμως πως χρειάζεται απτήν υπεύθυνη κομματική καθοδήγηση να εξεταστούν πρόσωπα και πράγματα στην κομματική δουλειά απτό 1931 και δω, για να ξεκαθαριστούν και διευκρινιστούν πολλά ζητήματα που μένουν κάπως εκκρεμή και εμποδίζουν, ας είνε και λίγο, την απρόσκοπτη πορεία του Κόμματος. Κυρίως πρέπει να ερευνηθούν και να φωτισθούν, υπεύθυνα κομματικά, μια σειρά ζητήματα στην εσωκομματική ζωή και εξέλιξη, όσο και στην πολιτική του κόμματος τόσο στην περίοδο της διχτατορίας του Μεταξά όσο και κατοπινά.

Αυτό σήμερα είνε τόσο πιο απαραίτητο όσο πάμε για καινούργιες δυσκολίες, και για το Κ.Κ.Ε. είνε αναγκαίο να διδαχθεί και διαπαιδαγωγηθεί πάνω στην πείρα του απτίς δύσκολες και κρίσιμες περιστάσεις και καμπές που πέρασε στο παρελθόν.

Αθήνα 15.8.46
Ν. ΖΑΧΑΡΙΑΔΗΣ

Σημείωση: Οι αδελφές μου παντρέφτηκαν δίχως προίκα. Η Σάσα πήρε ένα κρητικό στρατιωτικό τότε και τώρα ιδιωτικό γιατρό, τον Κώστα Ζαχαράκη. Τώρα είνε δικός μας. Η Φωφώ πήρε τον καπνέμπορα Μιχάλη Δρόσο, αντιδραστικό μαυρομετωπίτη. Η ίδια είνε δικιά μας. Όταν γύρισα απτή Γερμανία, τον αδελφό μου Μίμη τον βρήκα μέλος του Κ.Κ.Ε. Η μητέρα είταν και είνε πάντα μαζί μου.

Αλέξης Πάρνης: Σ’ εκείνον

 

Σ’ ΕΚΕΙΝΟΝ Ολόρθος της αιώνιας νιότης το βάθρο πάτησες και γεφυρώνεις τ’ αύριο με τ’ άξια περασμένα Όχι, δεν χάνονται ποτέ οι καιροί της επανάστασης όταν αφήνουν πίσω τους ήρωες σαν και σένα. Λεβέντικα εμβατήρια στου θρύλου το πεντάγραμμο σου φτιάχνουν οι Πρωτομαγιές κι οι μπόρες του χειμώνα. Σε τραγουδάν στον ιερό για πάντα Γράμμο αγέρηδες μεσούρανοι κι απόκρυμνοι τ’ αγώνα. Εκεί που φώναξε ο λαός στον εισβολέα το «Αλτ τις εί» κάνοντας αντίσταση χρέος, θυσία και τάμα. «Για μιαν Ελλάδα λεύτερη, δίχως καμιάν εξάρτηση»,- έτσι όπως ζήτησες παλιά με τ’ Ανοιχτό σου Γράμμα, που πρώτα εσύ το τίμησες νικώντας μεγαθήρια κι εχθρούς και Γιούδες στις ψηλές κορφές της ιστορίας. Αυτόπτες είναι μάρτυρες τα τόσα κολαστήρια: Κέρκυρα και Νταχάου – κι αυτό της Σιβηρίας… Ας τραγουδούσαν οι αριθμοί: δίνοντας μάχες άνισες μεσ’ τα μπουντρούμια πέρασες του βίου σου το’ να τρίτο… Ησουν μπροστάρης μαχητής, του χρέους της αυταπάρνησης κι όχι απ’ αυτούς που κυνηγάν το χρήμα και τα «ζήτω».

Στέκεις απόμακρο άγαλμα θαρρείς μιας σπάνιας αίρεσης στον κόσμο το σημερινό της άπατης Απάτης. Με το σπαθί σου κέρδισες τη δάφνη της δικαίωσης σα δάσκαλος που πάντοτε πρώτος το νόμο εκράτεις. Δένοντας μ’ αρμονία σοφή τ’ αύριο και το ψες… «Ξέρει να ζει μονάχα αυτός που ξέρει να πεθαίνει όταν χρειάζεται» -είχες πει στα νιάτα σου… Προφήτεψες τη δύση σου την τραγική και την αντρειωμένη. Πολέμησες στου παγερού Σοργκούτ τον άδη. Εσύ αυτούς που κάναν τ’ όνειρο και τις ιδέες σαβούρα. Το θάνατο προτίμησες απ’ τη δειλή παράδοση, και Θερμοπύλες ύψωσες μπρος στην «Νομενκλατούρα». Ολόρθος της αιώνιας νιότης το βάθρο πάτησες και γεφυρώνεις τ’ αύριο με τ’ άξια περασμένα… Όχι, δε χάνονται ποτέ οι καιροί της επανάστασης όταν αφήνουν πίσω τους ήρωες σαν και σένα. ΑΛΕΞΗΣ ΠΑΡΝΗΣ

Ολγα Νικολάι Ζαχαριάδη

Του Ροβήρου Μανθούλη

Για τον Εμφύλιο δεν θα ήθελα να ξαναμιλήσω. Εχω γυρίσει 7 ταινίες -οι πρώτες που γυρίστηκαν ποτέ- και έχω γράψει ένα βιβλίο ολόκληρο. Χώρια τα άρθρα στις εφημερίδες. Χώρια που τον έζησα στο πετσί μου. Στην Αθήνα μεν, αλλά και το αθηναϊκό πετσί είναι. Ελα όμως που δεν μ' αφήνει ήσυχο.

Κάθε τόσο ο Εμφύλιος μου ρίχνει κι από μια μπαταριά. Οταν μεταδόθηκε η ταινία μου στη Γαλλία, μου γράφει ένας χασαπο-έλλην από ένα χωριό του Βελγίου «ωραία η ταινία σας, αλλά πρέπει να σας πω ότι είμαι πολύ περήφανος που έσφαξα με τα χέρια μου δύο κομμουνιστοσυμμορίτες κι έτσι γλίτωσα από το ταμείο του κράτους δύο συντάξεις!». Μάλιστα. Οχι τίποτα, αλλά είχα δίκιο το 1948 που έλεγα πως αυτός ο πόλεμος έπρεπε να σταματήσει. Τα ίδια έλεγε και ο Μάρκος, ο αρχηγός του Δημοκρατικού Στρατού, τα ίδια και πολλοί από την άλλη πλευρά, ο Σοφούλης και ο Τσαλδάρης. Ο τελευταίος μάλιστα έστειλε τον δημοσιογράφο και πολιτικό του φίλο Γεώργιο Δρόσο στον Μάρκο, με τη βοήθεια του Τίτο, με προτάσεις ειρήνευσης. Τι τον έπιασε τον Ζαχαριάδη και ζητούσε να δικαστεί η κυβέρνηση των Αθηνών, αλλιώς θα συνέχιζε τον πόλεμο μέχρι την τελική νίκη;

Ο Ζαχαριάδης λοιπόν εμφανίστηκε πάλι μπροστά μου πριν από λίγο. Και κάθε φορά που σκοντάφτω απάνω του, με συνοδεύει ένας σεισμός. Ο πιο συγκλονιστικός ήταν όταν το 1948 έδωσε εντολή στη επονίτικη νεολαία να κάνει αντάρτικο πόλης. Πέντε φίλοι μου τον άκουσαν, προσπάθησα να τους πείσω πως ήταν άστοχη και ανεύθυνη η ενέργεια, δεν με άκουσαν, πιάστηκαν, δικάστηκαν, οι τρεις εκτελέστηκαν. Η δεύτερη φορά ήταν μια μεγάλη ιστορική αποκάλυψη. Μου έγινε από έναν άνθρωπο που προφανώς μ' έκρινε άξιο της εμπιστοσύνης του.

Ο Στρατηγός Γεώργιος Κουμανάκος μού αποκάλυψε ένα κρατικό μυστικό του Εμφυλίου με την υπόσχεση ότι δεν θα το χρησιμοποιήσω όσο θα ζούσε. Για τον Καπετάν Γιαννούλη πρόκειται. Και τελικά για τον Ζαχαριάδη που έδωσε εντολή να σφαγιαστεί ο Γιώργος Γιαννούλης. Ο Κουμανάκος, ταγματάρχης στη Μάχη του Γράμμου, ο εκπορθητής του Κλέφτη, στη μάχη των Ζαγοριών που προηγήθηκε συνέλαβε τον Γιαννούλη, κάτι που κανείς δεν έμαθε ποτέ. Αντί να τον στείλουν στη φυλακή ή σε στρατόπεδο αιχμαλώτων, τον έκρυψαν, του παρέδωσαν μια επιστολή με ειρηνευτικές προτάσεις για τον Μάρκο και τον Ζαχαριάδη και τον βοήθησαν να περάσει απέναντι στις γραμμές των ανταρτών. Φαίνεται πως ο μεν Μάρκος πρότεινε να γίνουν δεκτές οι προτάσεις και καθαιρέθηκε, ο δε Ζαχαριάδης πίστευε σε σοβιετική βοήθεια και διέταξε να εκτελεστεί ο Γιαννούλης για προδοσία.

Και ιδού τώρα η ξαφνική επίσκεψη που δέχτηκα από την Ολγα Ζαχαριάδη, την κόρη του Νίκου. Ο Ζαχαριάδης γράφει κάπου: «Στη Σοβ. Ενωση όπου σπούδαζα, τέλη του 1929, γνωρίστηκα και συνδέθηκα με τη γυναίκα μου Μαρία Νοβάκοβα του Κ.Κ. Τσεχοσλοβακίας». Μαζί της απέκτησε δύο παιδιά. Τον Κύρο και την Ολγα. (Αν και την Ολγα δεν την έχει αναφέρει ποτέ). Η Ολγα λοιπόν πριν από δύο μήνες μού στέλνει μήνυμα από την Πράγα. Εμαθε για την ταινία μου τη σχετική με το Εμφύλιο και με παρακαλεί να της στείλω μια κόπια. Είχε αναθέσει σ' ένα ζευγάρι Γάλλων φίλων της να βρουν την ταινία. Κατέφυγαν στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας όπου με ανακάλυψαν και μου μετέφεραν την παράκληση της Ολγας. Η οποία θα πρέπει να είναι σήμερα 65 χρόνων. Της έστειλα την κόπια και η Ολγα θα βλέπει τώρα με την ησυχία της τα έργα του πατέρα της. Από μια συνέντευξή της στο περιοδικό «Καλημέρα» της Ελληνικής Κοινότητας Πράγας, το 2007, φαίνεται ότι υπέφερε που δεν γνώριζε για πολλά χρόνια τον πατέρα της. Λέει η Ολγα στη συνέντευξη:

«Γεννήθηκα το 1947 στην Πράγα όπου ζούσα με τη μητέρα μου, τη Μαρία (Μαρή) Νοβάκοβα. Και συνεχίζω να μένω εδώ. Τον πατέρα μου τον γνώρισα τον Αύγουστο του 1971. Οταν είχα γίνει 24 χρόνων. Οταν πήγα στη Ρωσία, εκείνες οι δύο βδομάδες στο Σοργούτ ήταν οι πιο ευτυχισμένες στη ζωή μου. Εγώ ήθελα να έχω πατέρα. Δεν με ενδιέφερε αν ο πατέρας μου ήταν πολιτική προσωπικότητα. Ημουν πολύ δυστυχισμένη όταν πηγαίναμε σε γνωστούς για επίσκεψη, κι όλοι είχαν τον πατέρα τους. Μόνο εγώ δεν είχα τον πατέρα μου κοντά μου, δίπλα μου... Ο πατέρας μου ποτέ δεν μου έγραψε. Ηταν μεγάλη η ευτυχία μου όταν τον συνάντησα για πρώτη φορά. Εγώ τον βρήκα, δεν ξέρω εάν ο ίδιος ήθελε να με βρει. Οταν επιτέλους βρεθήκαμε, θα πρέπει να ήταν κι αυτός ευτυχισμένος. Πήγα στο νοσοκομείο, όπου τον είχαν μετά την απεργία πείνας που είχε κάνει. Εκλαιγε πάρα πολύ... ήταν συγκινημένος. Πέρασα δύο βδομάδες μαζί του και αυτό ήταν όλο κι όλο... Μετά από δύο χρόνια, την 1η Αυγούστου 1973 πέθανε... Κανένας δεν ήρθε να μας ενημερώσει. Μας το είπε μια ξαδέρφη μου που δούλευε στην εφημερίδα "Μλάντα Φρόντα". Η μητέρα μου πήγε αμέσως στη Σοβιετική Πρεσβεία να ρωτήσει. Της είπαν ότι δεν ξέρουν τίποτα για κανέναν Νίκο Ζαχαριάδη. Τότε τους είπε ότι ήταν ο Νικολάι Νικολάεβιτς Νικολάεβ. Η ληξιαρχική πράξη που έχουμε για το θάνατο του πατέρα μου γράφει "Νικολάι ΝικολΝικολάεβ - Νίκος Ζαχαριάδης". Η μητέρα μου επέμενε να προσθέσουν το αληθινό του όνομα».

Έντυπη Έκδοση Ελευθεροτυπία Σάββατο 9 Αυγούστου 2014

Να δοθούν στη δημοσιότητα όλοι οι φάκελοι Ζαχαριάδη

“Ανασύνταξη”, αρ. φυλ. 398, 1-31/5/2014

Να δοθούν στη δημοσιότητα όλοι οι φάκελοι Ζαχαριάδη απ' τις σοσιαλδημοκρατικές ηγεσίες «Κ»ΚΕ-Συνασπισμού

Να ανοίξουν όλα τα Αρχεία για τις διώξεις όλων των επαναστατών κομμουνιστών, τις διώξεις και τη δολοφονία του αρχηγού του ΚΚΕ

Να δοθούν στη δημοσιότητα ΟΛΕΣ οι καταθέσεις των αντιφασιστών και κομμουνιστών στη "Επιτροπή" (1957) που αφορούν στη στάση του ΝΙΚΟΥ ΖΑΧΑΡΙΑΔΗ στο Νταχάου, μεταξύ των οποίων και του Γερμανού κομμουνιστή ΟΣΚΑΡ ΧΙΝΚΕΛ την οποία δημοσιεύουμε παρακάτω

Η ΓΝΩΜΗ ΤΟΥ ΟΣΚΑΡ ΧΙΝΚΕΛ ΓΙΑ ΤΟΝ Ν. ΖΑΧΑΡΙΑΔΗ

"Ήρθε από τη Βιέννη. Ήταν γνωστός σε πολλούς. Ήξερε λίγο Γερμανικό, Τα έμαθε όμως πολύ γρήγορα. Ήταν πολύ δραστήριος. Είχε στενή σύνδεση με τους Σοβιετικούς. Ήξερε καλλίτερα απ' όλους τα ρούσικα. Οι άλλοι Γερμανοί, Αυστριακοί δεν ήξεραν τα ρούσικα. Ανάμεσα στους Αυστριακούς και σ' αυτόν υπήρχαν διαφορές. Δεν μπορώ να κρίνω ποιος είχε δίκιο. Γενικά δεν μπορώ να πω τίποτα το ιδιαίτερο. Πάντως τον θεωρούσαμε αυθεντία. Ιδεολογικά και πολιτικά ήταν ο πιο ικανός. Έκανε μεγάλη προσπάθεια να ξεκαθαρισθούν οι αρχές Μαρξισμού-Λενινισμού. Είχε εξοικονομήσει ένα τόμο του Λένιν. Έκανε μεγάλη προσπάθεια να μας κάνει γνωστό τι ήταν το αντιδραστικό καθεστώς του Μεταξά.

Όταν ήρθε βάδιζε άσκημα. Η μέση του έδειχνε ότι ήταν πιασμένη. Απ' ότι θυμάμαι το αποδίδαμε στο ότι τον είχαν χτυπήσει. Τον γνώρισα προσωπικά για μεγάλο χρονικό διάστημα. Τον σεβόμουνα πολύ. Για αυτό έδωσα και το όνομα του στον γιο μου. Να προσθέσω κάτι ακόμα. Είναι αλήθεια ότι οι Αυστριακοί ήταν πολιτικό καλά κατατοπισμένοι. Αλλά είχαν τη γνώμη ότι όλη μας η δραστηριότητα έπρεπε να περιορίζεται στην ιδεολογική πολιτική δουλειά. Να παρακολουθούμε και να εξηγούμε τις ενέργειες του φασισμού. Ενώ αυτός είχε τη γνώμη ότι δεν έπρεπε να περιορισθούμε μόνο σ' αυτό. Χρειαζόταν να κάνουμε και πραχτική δράση έστω και την ελάχιστη εναντίον του φασισμού. Στην ανάγκη να εξοικονομήσουμε αν ήταν δυνατό και όπλα. Στην τελευταία περίοδο τον πήραν και τον πήγαν σε άλλη ομάδα εργασίας και μου ήταν αδύνατο πια να επικοινωνώ μαζί του. Πρέπει να προσθέσω ότι βέβαια δεν μπορώ να γίνω κήνσορας, αλλά μπορώ να πω ότι στους Αυστριακούς υπήρχε αντισοβιετισμός, που τον περνούσε ο Φίσερ (πρόκειται για τον γνωστό και σε σας Φίσερ που τελευταία έγραψε ένα ντροπιαστικό βιβλίο που το έκαναν σημαία στη Δυτική Γερμανία για την ιδεολογική συνύπαρξη). Τίποτε δεν μπορώ να πω άλλο να σας πω λέω ακόμα μια φορά ότι για μένα τότε ήταν υπόδειγμα."

Σημείωση: Τα παραπάνω τα είπε σε μένα και τον Ν.Κ. Ήμασταν και οι δυο.......μαζί και τα έλεγε σε ρυθμό σχεδόν υπαγόρευσης. Είναι δηλ. Σχεδόν.

9 Μάη 1967
Ζ. Ζωγράφος

πρώτη δημοσίευση "Α", αρ. φύλ. 72 15-31/10/1999

Αφού για τους σοβιετικούς και έλληνες χρουστσοφικούς ρεβιζιονιστές ο Νίκος Ζαχαριάδης "αυτοκτόνησε"(!), τι φοβούνται και κρατούν ως τώρα απόρρητο το φάκελο του Νίκου Ζαχαριάδη και η διευθύντρια των ρώσικων κρατικών Αρχείων Ν. Τομιλίνα δηλώνει ότι ο φάκελος του θανάτου του Νίκου Ζαχαριάδη παραμένει "άκρως απόρρητος" και ότι "οι ρώσοι δεν έχουν δημοσιοποιήσει όλα όσα αφορούν το Νίκο Ζαχαριάδη και κυρίως τα ντοκουμέντα για τις συνθήκες θανάτου του"; Προφανώς δεν μπορούν να καλύψουν το έγκλημα της δολοφονίας του ηγέτη του ΚΚΕ παρόλο που από τότε πέρασαν τρεις δεκαετίες. ("Α", Αρ. Φύλ. 180 15-30 Απρίλη 2004)

****

Απόσπασμα από συνέντευξη του Σήφη Ζαχαριάδη στο ΒΗΜΑ 11/12/2011

Γιατί πιστεύετε ότι ως σήμερα οι ρωσικές αρχές κρατούν επτασφράγιστα τα αρχεία του ΚΚΣΕ σε ό,τι αφορά την υπόθεση Ζαχαριάδη; Τι φοβούνται;

Αρχειακό υλικό έρχεται στο φως. Το κρίσιμο όμως αρχειακό υλικό για τον Ζαχαριάδη βρίσκεται ακόμη στο σκοτάδι. Δεν μπορώ να απαντήσω για λογαριασμό των ρωσικών αρχών, γιατί το κάνουν. Εγώ επιθυμώ να δημοσιοποιηθούν όλα. Ακόμα και η τελευταία παράγραφος που αφορά τον πατέρα µου θέλω να έρθει στο φως.

****

Απόσπασμα από συνέντευξη του Σήφη Ζαχαριάδη στην Εφημερίδα των Συντακτών 30/12/2012

- Το κείμενο θέσεων για τις αιτίες της ήττας του ΔΣΕ που παρέδωσε ο Ζαχαριάδης στον Στάλιν το 1949 στη λίμνη Ρίτσα στον Καύκασο και ο σοβιετικός ηγέτης έγραψε από κάτω το περίφημο «σωστά» («πράβιλνο») πού μπορεί να βρίσκεται;

«Οπου και άλλα ντοκουμέντα που αναζητώ επί χρόνια. Στα αρχεία του πρώην ΚΚΣΕ που αρχίζουν να ανοίγουν. Πριν χρόνια έγραψα γράμμα στον Πούτιν. Ξέρω ότι υπάρχει ένα γράμμα του Νίκου για μένα, τίποτα πολιτικό, και πρέπει να μου δοθεί. Η απάντηση ήρθε γρήγορα: όλα είναι στο αρχείο της KGB. Εκεί μου είπαν ότι δεν έχουν φάκελο του Ζαχαριάδη! Τους απάντησα: «μπορώ να σας στείλω μια λίστα αυτών που ξέρω ότι έχετε»… Μετά με ειδοποίησαν ότι θα με ενημερώσουν μέσω της ελληνικής πρεσβείας. Με πληροφόρησαν ότι πρόκειται για απόρρητα ντοκουμέντα, κλειστά. Οπως με διαβεβαίωσε η διευθύντρια των πρώην αρχείων του ΚΚΣΕ, σημερινών Αρχείων Σύγχρονης Ιστορίας, τα ντοκουμέντα για τον Ζαχαριάδη είναι εκεί. Η απάντηση στο επίμονο ερώτημά μου ήταν: «αν ανοίξουν τα αρχεία αυτά μπορεί να κλονιστούν οι σχέσεις Ελλάδας-Ρωσίας»»…

****

Απόσπασμα από συνέντευξη του Σήφη Ζαχαριάδη στο ΒΗΜΑ 1/8/2013

- Δεν είναι παράξενο ότι μέχρι σήμερα κρατούνται επτασφράγιστα κλεισμένοι οι φάκελοι που αφορούν τον Ζαχαριάδη; 

«Το όνειρό μου είναι να ανοίξουν αυτά τα αρχεία. Και όχι μόνο στη Μόσχα, αλλά και εδώ στην Ελλάδα πρέπει να ανοίξουν. Εγώ θέλω τον φάκελο του πατέρα μου. Γιατί δεν μπορώ να τον πάρω; Θέλω να τον δώσω στη δημοσιότητα τηρώντας όλους τους νόμους και την δεοντολογία. Δεν θέλω να θίξω κανέναν. Θέλω να προσθέσω στην ιστορική γνώση. Γιατί δεν μου το επιτρέπουν; Όταν έμαθα πόσα ψέματα και συκοφαντίες έχουν ειπωθεί για τον πατέρα μου έκανα σκοπό της ζωής μου να αποκαταστήσω το τίμιο όνομά του. Μπορεί να τον κρίνει ο καθένας όπως νομίζει. Πρέπει όμως να τον κρίνει με πραγματικά στοιχεία. Όχι με ψέματα και παραμύθια».

****

Αποσπάσματα από συνέντευξη του Σήφη Ζαχαριάδη στο περιοδικό ΙΣΤΟΡΙΑ Εικονογραφημένη, Νοέμβρης 2013

Με δεδομένο ότι στη Μόσχα κάποιοι έχουν διαβάσει τον φάκελο του Ζαχαριάδη, τι μπορεί να τους κάνει από τη δική τους πλευρά ακόμη και σήμερα να μην τον ανοίγουν;

Πιστεύω ότι μέχρι μια χρονική περίοδο αν ανοιγόταν θα υπήρχαν προβλήματα στις σχέσεις των δυο χωρών.

Το άνοιγμα του φακέλου θα μπορούσε να δημιουργήσει προβλήματα μεταξύ των δύο χωρών ακόμη και σήμερα, το 2013;

Όχι. Δεν νομίζω. Όμως εγώ θέλω να τον έχω γιατί υπάρχουν ακόμη μυστικά γύρω από τον πατέρα μου.

Υπάρχει ενδεχόμενο με το άνοιγμα των φακέλων στη Μόσχα και στην Ελλάδα να δούμε πράγματα που να μας αλλάξουν αυτά που νομίζαμε μέχρι σήμερα για την ιστορία του Νίκου Ζαχαριάδη;

Πιστεύω πως ναι. Είμαι σίγουρος.

Προς την κυβέρνηση Πούτιν έχετε κάνει αίτημα για να σας δοθεί ο φάκελος Ζαχαριάδη;

Ναι, πριν 7-8 χρόνια.

Είχατε απάντηση;

Ναι. Ότι στο Προεδρικό Αρχείο δεν υπάρχει τίποτα και όλα αυτά τα αρχεία είναι στην KGB. Η απάντηση του Πούτιν μπορεί να σημαίνει ότι δεν έχουν ξεχωριστό φάκελο του Ζαχαριάδη και ό,τι υπάρχει βρίσκεται μέσα στον φάκελο του Στάλιν. Όμως μου κάνει εντύπωση γιατί όλα τα αρχεία των Γραμματέων της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΣΕ έχουν περάσει το Προεδρικό Αρχείο.

Άρα, τουλάχιστον οι συναντήσεις του Ζαχαριάδη με τον Στάλιν θα βρίσκονται στους φακέλους του Προεδρικού Μεγάρου στη Μόσχα.

Ναι. Υπάρχουν τουλάχιστον τέσσερις διαπιστωμένες συναντήσεις Στάλιν-Ζαχαριάδη. Και μετά τον εμφύλιο υπάρχουν συναντήσεις.

Αντίστοιχο αίτημα κάνατε προς την Ελλάδα;

Σύντομα θα κάνουμε μια προσπάθεια. Μέχρι πριν από 2-3 χρόνια πίστευα πως δεν υπάρχει ο φάκελος, πως έχει καεί.

Είστε σίγουρος ότι υπάρχει;

Πιστεύω ότι υπάρχει. Σίγουρος δε μπορώ να είμαι. Αν η μητέρα μου είχε αναγνωρίσει το γάμο τους μέχρι το 1989 και άρα ήταν α' βαθμός συγγένειας ή, αν ήξερα και πήγαινα με ένα δικηγόρο να καταθέσω ένα χαρτί, τώρα θα είχαμε το φάκελο στα χέρια μας.

Απόσπασμα από συνέντευξη του Σήφη Ζαχαριάδη στο ΒΗΜΑ 11/12/2011

Γιατί πιστεύετε ότι ως σήμερα οι ρωσικές αρχές κρατούν επτασφράγιστα τα αρχεία του ΚΚΣΕ σε ό,τι αφορά την υπόθεση Ζαχαριάδη; Τι φοβούνται;

Αρχειακό υλικό έρχεται στο φως. Το κρίσιµο όµως αρχειακό υλικό για τον Ζαχαριάδη βρίσκεται ακόµη στο σκοτάδι. ∆εν µπορώ να απαντήσω για λογαριασµό των ρωσικών αρχών, γιατί το κάνουν. Εγώ επιθυµώ να δηµοσιοποιηθούν όλα. Ακόµα και η τελευταία παράγραφος που αφορά τον πατέρα µου θέλω να έρθει στο φως.

Αποσπάσματα από συνέντευξη του Σήφη Ζαχαριάδη στο περιοδικό ΙΣΤΟΡΙΑ Εικονογραφημένη, Νοέμβρης 2013 (μέρος Β')

Με δεδομένο ότι στη Μόσχα κάποιοι έχουν διαβάσει τον φάκελο του Ζαχαριάδη, τι μπορεί να τους κάνει από τη δική τους πλευρά ακόμη και σήμερα να μην τον ανοίγουν;

Πιστεύω ότι μέχρι μια χρονική περίοδο αν ανοιγόταν θα υπήρχαν προβλήματα στις σχέσεις των δυο χωρών.

Το άνοιγμα του φακέλου θα μπορούσε να δημιουργήσει προβλήματα μεταξύ των δύο χωρών ακόμη και σήμερα, το 2013;

Όχι. Δεν νομίζω. Όμως εγώ θέλω να τον έχω γιατί υπάρχουν ακόμη μυστικά γύρω από τον πατέρα μου.

Υπάρχει ενδεχόμενο με το άνοιγμα των φακέλων στη Μόσχα και στην Ελλάδα να δούμε πράγματα που να μας αλλάξουν αυτά που νομίζαμε μέχρι σήμερα για την ιστορία του Νίκου Ζαχαριάδη;

Πιστεύω πως ναι. Είμαι σίγουρος.

Προς την κυβέρνηση Πούτιν έχετε κάνει αίτημα για να σας δοθεί ο φάκελος Ζαχαριάδη;

Ναι, πριν 7-8 χρόνια.

Είχατε απάντηση;

Ναι. Ότι στο Προεδρικό Αρχείο δεν υπάρχει τίποτα και όλα αυτά τα αρχεία είναι στην KGB. Η απάντηση του Πούτιν μπορεί να σημαίνει ότι δεν έχουν ξεχωριστό φάκελο του Ζαχαριάδη και ό,τι υπάρχει βρίσκεται μέσα στον φάκελο του Στάλιν. Όμως μου κάνει εντύπωση γιατί όλα τα αρχεία των Γραμματέων της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΣΕ έχουν περάσει το Προεδρικό Αρχείο.

Άρα, τουλάχιστον οι συναντήσεις του Ζαχαριάδη με τον Στάλιν θα βρίσκονται στους φακέλους του Προεδρικού Μεγάρου στη Μόσχα.

Ναι. Υπάρχουν τουλάχιστον τέσσερις διαπιστωμένες συναντήσεις Στάλιν-Ζαχαριάδη. Και μετά τον εμφύλιο υπάρχουν συναντήσεις.

Αντίστοιχο αίτημα κάνατε προς την Ελλάδα;

Σύντομα θα κάνουμε μια προσπάθεια. Μέχρι πριν από 2-3 χρόνια πίστευα πως δεν υπάρχει ο φάκελος, πως έχει καεί.

Είστε σίγουρος ότι υπάρχει;

Πιστεύω ότι υπάρχει. Σίγουρος δε μπορώ να είμαι. Αν η μητέρα μου είχε αναγνωρίσει το γάμο τους μέχρι το 1989 και άρα ήταν α' βαθμός συγγένειας ή, αν ήξερα και πήγαινα με ένα δικηγόρο να καταθέσω ένα χαρτί, τώρα θα είχαμε το φάκελο στα χέρια μας.